CÁCH MẠNG THÁNG TÁM NĂM 1945 VÀ KHỞI NGHĨA

GIÀNH CHÍNH QUYỀN Ở THÁI BÌNH

NGUYỄN THANH

Thái Bình là một trong những địa phương giàu truyền thống yêu nước và cách mạng. Đảng bộ Thái Bình ra đời sớm, phong trào đấu tranh cách mạng của các tầng lớp nhân dân trong tỉnh đã được luyện tôi, tập dượt qua các cao trào 1930 - 1931; 1936 - 1939. Chính do thế nên nhà nước bảo hộ Pháp thường phải tập trung lực lượng để truy lùng, đàn áp. Vào những năm 1940 - 1943, nhiều cơ sở hoạt động của Đảng bộ tỉnh bị khủng bố, nhiều cán bộ đảng viên và quần chúng cách mạng bị địch bắt. Đến tháng 3 - 1942, lực lượng đảng viên còn lại chỉ thành lập Ban cán sự mà không thành lập Ban Tỉnh ủy. Vào tháng 8 - 1943, hầu hết cán bộ lãnh đạo chủ chốt của Ban cán sự tỉnh bị bắt, nhiều cơ sở cách mạng trên toàn địa bàn tỉnh bị khủng bố ác liệt. Đến cuối năm 1943, Thái Bình không còn ban lãnh đạo tỉnh và bị đứt liên lạc hoàn toàn với Xứ ủy Bắc kỳ. Từ đầu năm 1944 trở đi tình hình quốc tế và trong nước có những biến chuyển, sự truy lùng bắt bớ của địch cũng đỡ gắt gao hơn. Sau ngày Nhật đảo chính Pháp (9 - 3 - 1945) một số cán bộ hết hạn tù hoặc vượt ngục trở về đã tìm cách gây dựng lại phong trào. Đồng chí Trần Cung đứng ra triệu tập cuộc họp với đại biểu các phủ huyện tại làng Động Trung (Kiến Xương) để bàn biện pháp mở rộng Mặt trận Việt Minh và các tổ chức, phát động quần chúng dấy lên cao trào kháng Nhật cứu quốc. Cuối tháng 3 - 1945, Ban chấn chỉnh phong trào được thành lập. Tháng 4 - 1945, Ban chấn chỉnh phong trào họp tại làng Động Trung đổi tên là Ban Tỉnh ủy. Ngay sau cuộc họp, các công việc chuẩn bị cho cuộc khởi nghĩa giành chính quyền được tiến hành khẩn trương. Cuối tháng 6 - 1945, Tỉnh ủy họp tại làng An Vệ (Quỳnh Côi) đề ra các chủ trương quan trọng: Ra sức phát triển cơ sở cứu quốc, thành lập cơ quan lãnh đạo Việt Minh các cấp. Thành lập đội tự vệ ở các làng, rèn vũ khí, chuẩn bị bản đồ phục vụ hoạt động vũ trang. Lập đội trừ gian ở các huyện. Lãnh đạo quần chúng chống nộp thóc, nộp thuế, nộp đay, lạc, vừng cho Nhật. Phá kho thóc của Nhật chia cho dân. Lập An toàn khu (ATK) của tỉnh tại làng Phương Quả (Quỳnh Côi)… Từ sau hội nghị Tỉnh ủy, nhiều hoạt động của quần chúng cách mạng đã phát triển mạnh mẽ, đều khắp ở các địa phương trong tỉnh, thanh thế của Mặt trận Việt Minh lên mạnh. Nhiều nơi đã công khai trương cờ đỏ sao vàng, diễn tập quân sự, diễn thuyết phát động quần chúng đấu tranh chống Nhật, cứu đói. Trước tình hình đó, từ tỉnh trưởng đến các tri phủ, tri huyện đều hoạt động cầm chừng. Nhiều viên chức trong bộ máy chính quyền địch đã ngả về phía cách mạng, hoặc cảm tình với cách mạng, hoặc trung lập, những kẻ vốn làm tay sai đắc lực cho Pháp, Nhật cũng không dám hung hăng như trước. Một số chỉ huy bảo an binh trở thành cảm tình của Việt Minh, thông qua họ, một bộ phận binh lính đã ngả hẳn về phía cách mạng. Tối 16 - 8 - 1945, lực lượng cách mạng ở phủ Thái Ninh vũ trang tuyên truyền tiến vào thị trấn Châu Giang, một bộ phận tiến thẳng vào phủ đường tước vũ khí, trước đó tri phủ Trần Mạnh Hoan đã bỏ trốn. Do được ta thuyết phục từ trước nên lính cơ đã báo nhau trao vũ khí cho ta. Chớp thời cơ đã chín muồi, chiều 18 - 8 - 1945, Ban Thường vụ tỉnh ủy họp tại Thượng Tầm (nay thuộc huyện Đông Hưng) quyết định khởi nghĩa trong toàn tỉnh. Cuộc khởi nghĩa giành chính quyền diễn ra sớm nhất ở phủ Thái Ninh. Ngay sau khi kết thúc hội nghị, nhận được lệnh của Ban Thường vụ tỉnh ủy, chiều 18 - 8 - 1945, các lực lượng cách mạng do tự vệ làm nòng cốt đã tiến vào phủ đường, tập trung các viên chức lại, tuyên bố xóa bỏ chính quyền tay sai Nhật, lập chính quyền cách mạng. Bọn nha lại xin nộp sổ sách, ấn tín. Lực lượng tự vệ tiếp quản phủ lỵ. Hai ngày sau đó Ủy ban nhân dân cách mạng lâm thời phủ Thái Ninh ra mắt tại cuộc mít tinh ở thị trấn Châu Giang với gần 5 nghìn đồng bào trong huyện nô nức tham dự. Riêng khu ba tổng ven biển Thái Ninh (gồm Thần Huống, Lễ Thần, Tân Bồi) đến tối ngày 20 - 8 mới tổ chức mít tinh tuyên bố đập tan chính quyền tay sai Nhật, thành lập chính quyền cách mạng khu ba tổng. Được tin phủ Thái Ninh khởi nghĩa, lãnh đạo Đoàn thanh niên cứu quốc thị xã Thái Bình đã cấp tốc họp, quyết định khởi nghĩa vào sáng 19 - 8. Chiều và đêm 18 - 8, đông đảo đoàn viên cứu quốc và quần chúng tích cực đã triển khai may cờ, làm khẩu hiệu, phù hiệu Việt Minh…và vận động các tầng lớp nhân dân tham gia mít tinh. Đêm 18 - 8, đoàn viên cứu quốc đã gấp rút triển khai các công việc: thu hủy tài liệu của bọn Đại Việt tại nhà in Trần Hữu Tích, đột nhập vào giải tán cuộc họp của bọn Đại Việt thân Nhật đang chủ trương phát tán tài liệu nhằm chớp thời cơ giành lấy chính quyền trước ta, bí mật lên tầng trên của Vọng Cung, hạ cờ Nhật và cờ ngụy quyền xuống, kéo cờ đỏ sao vàng lên cột cờ. Một số đồng chí đã gặp những người là cơ sở của ta đang là chỉ huy bảo an binh và chỉ huy cảnh sát địch, cùng họ xuống trại bảo an binh thu hết vũ khí trong kho về trang bị cho lực lượng tự vệ vũ trang ở Đoan Túc. Đúng 7 giờ sáng 19 - 8, hơn 4000 quần chúng cùng lực lượng vũ trang được trang bị súng đạn, giáo mác đã tập hợp tại quảng trường để dự mít tinh. Quân Nhật đã cử hai tiểu đội lính Nhật đến ém ở hai bên Vọng Cung và đường ra vào, chĩa súng vào cuộc mít tinh. Nhiều đồng chí trung kiên đã tiến lên trước mũi súng của địch. Trong khi lãnh đạo cuộc mít tinh đi tiếp xúc với chỉ huy Nhật và tỉnh trưởng thì lực lượng tham gia mít tinh đã chuyển địa điểm sang sân vận động. Quân Nhật bố trí súng máy ở các ngả đường dẫn vào sân vận động. Trên lễ đài chúng bố trí hai đại liên chĩa vào sân vận động. Khi Nhật yêu cầu người nào là Việt Minh đứng riêng ra, thì các đoàn viên cứu quốc cùng lực lượng tự vệ và đông đảo quần chúng đã nhất tề bước lên, buộc quân Nhật phải chấp thuận yêu cầu của ta. Lá cờ đỏ sao vàng được kéo lên, quần chúng chào cờ, một đồng chí lãnh đạo cuộc mít tinh tuyên bố chính quyền thuộc về tay nhân dân sau đó là cuộc diễu hành lực lượng quanh thị xã. Tại huyện Đông Quan, lãnh đạo Việt Minh đã huy động quần chúng nhân dân từ 8 tổng trong huyện kéo về huyện lỵ vào rạng sáng 19 - 8, trong đó có hàng trăm người mang theo vũ khí thô sơ như giáo, mác, mã tấu cùng đội tự vệ được trang bị súng tiến thẳng vào Đồng Dù, nơi đặt bộ máy ngụy quyền. Lính cơ và viên chức trong huyện hoảng sợ không dám hành động gì. Tri huyện Đào Xuân Khôi xin giao toàn bộ hồ sơ, ấn tín cho cách mạng.  Trưa hôm đó, một cuộc mít tinh với hàng ngàn quần chúng tham gia và Ủy ban nhân dân cách mạng lâm thời của huyện đã được thành lập. Trong khi thị xã Thái Bình và huyện Đông Quan đang diễn ra khởi nghĩa thì vào khoảng 9 giờ ngày 19 – 8, lãnh đạo Việt Minh huyện Quỳnh Côi họp khẩn cấp thành lập Ủy ban khởi nghĩa và Ủy ban nhân dân cách mạng lâm thời rồi nhanh chóng phân công cán bộ về các tiểu khu huy động quần chúng. Đúng 12 giờ trưa hôm đó, quần chúng cách mạng từ 5 tiểu khu mang cờ đỏ sao vàng và vũ khí thô sơ nối tiếp nhau thành hàng đoàn tới gần 1 vạn người kéo về huyện lỵ với khí thế như nước vỡ bờ. Tri huyện Phạm Văn Châu đã bỏ trốn từ trước đó. Các nhân viên ngụy quyền cùng binh lính không dám chống cự, nhanh chóng nộp sổ sách và vũ khí cho lực lượng cách mạng. Sau khi giành chính quyền ở Quỳnh Côi, một trung đội tự vệ được trang bị vũ khí nhận lệnh tiến về Phụ Dực. Trên đường hành quân, Việt Minh và nhân dân các làng ở hai bên đường nô nức gia nhập mỗi lúc một thêm đông, rầm rộ kéo về huyện lỵ. Đội bảo an phố Lầy nhanh chóng đầu hàng. Lính cơ đóng chặt cửa không dám chống cự. Lực lượng khởi nghĩa bao vây huyện lỵ, kêu gọi binh lính đầu hàng. Trong huyện đường khi ấy chỉ còn viên Huấn đạo và mấy tên lính cơ. Lực lượng khởi nghĩa tiến vào tịch thu súng ống, hồ sơ, ấn tín. Nhận được tin lực lượng khởi nghĩa Quỳnh Côi đã chiếm được huyện lỵ, lãnh đạo Việt Minh Phụ Dực đã lập tức huy động lực lượng tiến về. Tối hôm đó, tri huyện Phan Thanh Diễn được triệu về để bàn giao chính quyền cho cách mạng. Chiều hôm sau, hàng nghìn quần chúng huyện Phụ Dực đã tham gia cuộc mít tinh và bầu Ủy ban nhân dân cách mạng lâm thời của huyện. Tại phủ Tiên Hưng, được sự phối hợp của tự vệ từ Quỳnh Côi kéo xuống, vào 10 giờ đêm 19 - 8, lực lượng khởi nghĩa đã chia thành hai mũi tiến vào phủ lỵ. Sau tiếng súng báo hiệu tấn công, đoàn người ồ ạt xông vào phủ đường, lực lượng tự vệ nhanh chóng bắt toàn bộ lính cơ. Tri phủ Trịnh Sĩ Trinh khi ấy đang ở nhà lý trưởng xã Đồng Phú, ban lãnh đạo đã cử người đến bắt về để giao nộp tiền bạc và ấn tín. Ủy ban nhân dân cách mạng lâm thời của phủ đã được thành lập. Đúng 13 giờ ngày 19 - 8, lãnh đạo Việt Minh huyện Duyên Hà nhận được lệnh khởi nghĩa của Tỉnh ủy và đã tiến hành họp khẩn cấp để thành lập Ủy ban khởi nghĩa. Sau vài giờ huy động lực lượng, khoảng 11 giờ đêm hôm đó, lực lượng khởi nghĩa đã vây chặt huyện đường. Đúng lúc đó, tri huyện Nguyễn Tinh Tiết cũng được giải từ trên đê về và đã mời đại diện Việt Minh vào công đường giao nộp đồng triện rồi lệnh cho tay chân giao nộp toàn bộ vũ khí, tài sản. Nhận tin này, quần chúng các xã lũ lượt kéo về huyện lỵ, những tiếng hô: Đả đảo phát xít Nhật! Việt Nam độc lập muôn năm!... Vang động khắp các nẻo đường. Ngay đêm hôm đó, một cuộc mít tinh lớn đã được tổ chức tại huyện lỵ. Cũng vào trưa ngày 19 - 8, lãnh đạo Việt Minh huyện Hưng Nhân đang triển khai cuộc họp thì nhận được lệnh khởi nghĩa của Tỉnh ủy. Cuộc họp đã thành lập Ủy ban khởi nghĩa và thống nhất ấn định khởi nghĩa vào 8 giờ ngày 21 - 8. Theo đúng kế hoạch đề ra, sáng 21 - 8, lực lượng khởi nghĩa từ các tổng quanh huyện gồm chủ yếu là các đội tự vệ, các đoàn thể Việt Minh mang theo vũ khí thô sơ xếp thành hàng đôi đi theo cờ đỏ sao vàng hội quân trước cổng huyện đường vào đúng 8 giờ sáng. Khi quân khởi nghĩa kéo vào thì binh lính và nha lại hoảng sợ không dám chống cự. Tri huyện được dẫn giải từ trên đê về để chấp  thuận đầu hàng. Việt Minh bắn ba phát súng báo hiệu cuộc khởi nghĩa giành chính quyền đã thành công. Ủy ban khởi nghĩa của huyện họp cấp tốc thành lập Ủy ban giải phóng dân tộc. Nửa giờ sau thì đê Đìa vỡ. Ở huyện Thụy Anh, sáng 20 - 8, khoảng 2000 người từ các làng xã quanh huyện lỵ mang theo vũ khí thô sơ, cờ đỏ sao vàng, băng biển, khẩu hiệu tập trung kéo về huyện lỵ. Trên các ngả đường về thị trấn rền vang các tiếng hô: Đả đảo chính phủ Nam triều! Đả đảo chính phủ bù nhìn thân Nhật! Đả đảo Hán gian, Việt Gian! Việt Nam độc lập vạn tuế!... Khi đoàn người kéo vào huyện đường, tri huyện Nguyễn Đình Duy hoảng sợ lệnh ngay cho nha lại tập hợp hồ sơ, ấn tín và bàn giao huyện đường cho Việt Minh. Ngày 22 - 8, tại đình Quang Lang đã diễn ra một cuộc mít tinh lớn chào mừng Ủy ban nhân dân cách mạng lâm thời của huyện ra mắt. Tại phủ Kiến Xương, vào tối 20 - 8, tại làng An Bồi, đại diện Tỉnh ủy đã triển khai kế hoạch khởi nghĩa và thành lập Ủy ban nhân dân cách mạng lâm thời với một số cán bộ ở các làng. Sáng 22 - 8, lực lượng của các làng đi đầu là lực lượng tự vệ mang vũ khí, cờ đỏ sao vàng, băng biển, khẩu hiệu bừng bừng khí thế kéo về địa điểm tập kết theo từng khu vực. Khoảng 1 giờ chiều hôm đó, quần chúng từ các khu vực kéo về vây chặt phủ đường. Sau mấy phát súng báo hiệu, lực lượng khởi nghĩa đã ồ ạt tiến vào phủ đường tịch thu vũ khí, hồ sơ, biến phủ đường thành trụ sở của Ủy ban nhân dân cách mạng và Mặt trận Việt Minh phủ. Tri phủ Vũ Quý Mão vốn đã được ta tranh thủ từ trước, lúc bấy giờ đang trên đê Trà Lý đã được thuyết phục đầu hàng. Tối 21 - 8, kế hoạch khởi nghĩa đã được triển khai ở một số làng thuộc huyện Vũ Tiên. Sáng 22 - 8, hơn 100 người có trang bị vũ khí thô sơ từ đình Thuận An kéo về huyện lỵ. Trên dọc đường đi, đông đảo quần chúng thuộc các đoàn thể cứu quốc của các làng hăng hái tham gia, xếp thành hàng đôi hô vang các khẩu hiệu: Việt Nam độc lập! Việt Nam vạn tuế!…Khi tới cổng huyện đường, đoàn khởi nghĩa đã kêu gọi binh lính hạ súng đầu hàng. Binh lính tuân theo và giao nộp vũ khí. Một viên nha lại ra đón và xin nộp hồ sơ, sổ sách. Tri huyện Ngô Ngọc Định đang trên đê Thái Lai bị bắt về giao nộp sổ sách và ấn tín. Ngay tối hôm đó, Ủy ban nhân dân cách mạng lâm thời của huyện được thành lập. Mặc dù đê Mỹ Lộc bị vỡ vào đêm 21 - 8 nhưng cuộc khởi nghĩa giành chính quyền ở huyện Thư Trì vẫn được gấp rút triển khai. Ngày 22 - 8, hàng trăm nông dân tổng An Lão và làng Bình An đã dùng 15 chiếc thuyền, tổ chức cuộc tuần hành biểu dương lực lượng. 8 giờ sáng 23 - 8, ta bao vây, tước vũ khí của bọn thanh niên Đại Việt rồi thẳng tiến ra giành chính quyền tại huyện đường ở Tân Đệ. Khi đến huyện đường, tri huyện Nguyễn Khắc Bằng đang trên đê Mỹ Lộc. Binh lính và nha lại trong huyện đường hoảng sợ, xếp hàng xin nộp vũ khí, hồ sơ, giao huyện đường. Trong hoàn cảnh cả huyện bị ngập lụt do vỡ đê nhưng ngày 25 - 8, gần 4000 nhân dân trong huyện vẫn nô nức giương cao cờ đỏ sao vàng kéo về huyện lỵ dự mít tinh chứng kiến Ủy ban nhân dân cách mạng lâm thời huyện ra mắt. Trong hoàn cảnh gấp gáp, số đảng viên và cán bộ Việt Minh còn quá mỏng nhưng chỉ trong vòng 6 ngày, cuộc tổng khởi nghĩa giành chính quyền đã được thực hiện thắng lợi trên toàn địa bàn tỉnh và Thái Bình là một trong số ít các tỉnh thành giành chính quyền sớm nhất trong cả nước. Thế mới hay, đẩy thuyền là dân, lật thuyền cũng là dân. Sức mạnh của dân là vô cùng, vô tận./. 

NGUYỄN THANH